Annales Legionis XXI

Historia Legio XXI Rapax

(moneta z LEG XXI wybita na polecenie Marka Antoniusza w Aleksandrii przed bitwą pod Akcjum)

Legion XXI sformowano w Hiszpanii, w trudnym dla Rzymu okresie wojen domowych schyłku republiki, pomiędzy rokiem 41 a 31 p.n.e. Prawdopodobnie cyfra XXI nadana została przez Gajusza Juliusza Cezara Augusta, zwanego też powszechnie, jakkolwiek błędnie, Oktawianem, który przekształcił i zreformował powołany jeszcze z rozkazu Pompejusza legion o nazwie Indigena (Ojczyźniany).

Symbolem legionu zostaje koziorożec (capricornvs), prawdopodobnie na cześć Cezara Augusta – był to jego znak zodiaku.

Podczas wojny domowej Legion XXI pozostaje w Hiszpanii i w latach 27 do 25 p.n.e. bierze udział w działaniach wojennych przeciwko plemionom Asturów i Kantabrów, zakończonych powstaniem prowincji Hispania Taraconensis.

Na kartach historii Legion XXI odnotowany zostaje ponownie w 15 r. p.n.e, gdy pod dowództwem Druzusa przyczynia się do podboju i utworzenia nowej prowincji na północ od Alp, nazwanej Raetia. 

Obok cyfry XXI pojawia się też w tym okresie nazwa Rapax (Rapere - porwać, rozedrzeć, wydrzeć; Rapidus - porywczy, gwałtowny, szybki, drapieżny). Być może nawiązuje ona do wzorowych wyników marszowych podczas przepraw przez Alpy (dwa razy do roku) lub do skutecznych i krwawych działań przeciwko plemionom górskim, które organizując zbójeckie rajdy nękały mieszkańców rejonów przedalpejskich, i które spacyfikowano z rozkazu Augusta. Legion nie brał udziału w dalszej wyprawie Druzusa na północ i pozostał w obozie Vindelicorum, późniejszym Augsburgu.

W kolejnych latach „Drapieżny legion”, jako część armii Tyberiusza, uczestniczy w wojnie przeciwko Markomanom (6 - 9 r. n.e.). W Pannonii, podczas tłumienia powstania przeciwko rzymskiej administracji, dotarła do legionu wiadomość o klęsce, którą poniósł Publius Quinctilius Varus w Lesie Teutoburskim w Germanii. Utrata trzech legionów wymagała szybkiego przemieszczenia jednostek zastępczych do zagrożonej prowincji Germania Inferior. XXI Rapax niezwłocznie więc przerywa działania i wyrusza do obozu w Vetera (obecne Xanten), gdzie kwateruje razem z Legio V Alaudae. Jeszcze długo po bitwie w Lesie Teutoburskim do tego obozu docierać będą niedobitki z armii Varusa.

Obóz w Vetera (Castra Vetera) był ważnym punktem strategicznym na północy Imperium. Położony bezpośrednio nad Renem spełniał również funkcję portu i węzła handlowego z osadami i punktami handlowymi na wschodzie. W pierwszej połowie I wieku w Vetera nie wybudowano jeszcze świątyni, łaźni, areny, nie rozbudowano nawet portu. Nie było też reprezentacyjnych budowli sztabowych i administracyjnych. Te zdobycze cywilizacji powstawały dopiero od czasów  panowania Klaudiusza. Dla legionistów XXI był to jeszcze drewniany, prowincjonalny obóz, nie przypominający w żadnym stopniu marmurowych gmachów łacińskich metropolii. Prawdopodobnie to właśnie żołnierze Rapax zaczęli tam budować drogi, umacniać fortyfikacje, kłaść fundamenty pod pretorium, valetudinarium (obiekty szpitalne) i modernizować port.

Szok jaki wywołała klęska w Lesie Teutoburskim oraz związane z nią problemy polityczne, jak i logistyczne, skończyły się, gdy w roku 14 r. p.n.e. dowództwo odwetowej ekspedycji karnej objął Gaius Claudius Drusus Caesar Germanicus (Germanik). Udział Legionu XXI w tym przedsięwzięciu jest potwierdzany przez źródła pisane. Kampanię zakończyło przedwczesne odwołanie Germanika do nowych zadań na Bliskim Wschodzie. Odzyskano jednak dwa z trzech utraconych orłów. Z należnymi honorami pochowano szczątki poległych pięć lat wcześniej towarzyszy, zadano klęskę wojskom Arminiusza i uprowadzono jego żonę Tunseldę do Rzymu. Sam Arminiusz został zamordowany w wyniku spisku przez swoich współplemieńców.

Po zakończeniu ekspedycji Germanika Rapax nie powrócił jednak do bazy w Vetera. Jeszcze przed wymarszem do Germanii w 14 r. n.e. w szeregach armii wybuchł bunt przeciwko wyborowi Tyberiusza jako następcy Oktawiana. Lojalny Germanik stłumił jednak niezadowolenie legionistów wysyłając ich niezwłocznie na front. A następnie, w roku 15 r. n.e., dyslokował legion na kwatery w Novaesium (Neuss).

Do 46 r. n.e. źródła milczą na temat aktywności bojowej Legio XXI. Prawdopodobnie oznacza to, że legion stacjonował w jednym miejscu przez okres 31 lat, bez udziału w jakimkolwiek zbrojnym konflikcie! Nic nie wiadomo o udziale Legio XXI Rapax w podboju Brytanii. Zakładając, że Legion w ogóle nie brał udziału w inwazji lub brała w niej udział jego niewielka Vexilatio (mały oddział wydzielony z całej jednostki), okres pokoju wydłużył się o pobyt w nowym obozie w Vindonissa (Windisch w Szwajcarii) o następne 23 lata! Legion został tam przeniesiony w wyniku reorganizacji i dyslokacji wojska, koniecznej podczas podboju Brytanii.

Dla żołnierzy życie w koszarach nie było jednak bezczynnym oczekiwaniem na wojnę. Legionisci w odległych prowincjach tworzyli swoistą awangardę w procesie romanizacji lokalnych społeczności. Stanowili też ważny czynnik wpływający na rozwój gospodarczy regionu. Legiony przedsiębrały nie tylko wielkie roboty budowlane, ale potrzeby wojska ożywiały także lokalny handel i produkcję. Przed murami obozów w szybkim tempie powstawały osady, przekształcające się później w miasta (vide: historia niemieckich metropolii nadreńskich).

Odchodzący w stan spoczynku oficerowie i legioniści z reguły osiedlali się na terenach stacjonowania swojej ostatniej jednostki, wchodząc często w skład lokalnych struktur administracyjnych (Jak np. centurion Rapaxu, Sexstus Pedius Hirrutus, który po zwolnieniu z wojska objął urząd Praefectus Raetis Vindolicis vallis Poenine et levis armaturae w organizowanej prowincji Raetia.)

Lata służby czynnej spędzane w legionowych obozach nie różnią się znacznie od dzisiejszej codzienności koszarowej, czy misji pokojowych w politycznie niestabilnych regionach, gdzie podobnie jak przed 2 tysiącami lat żołnierze dbają o infrastrukturę i pełnią obowiązki policyjne.

Zbiór listów z Vindolandy w Brytanii, obozu wojskowego z okresu panowania Trajana, daje nam nieoceniony wgląd w te sprawy. Jak wynika z zachowanych tabliczek, są takie okresy, gdy dwie trzecie załogi wcale nie znajduję się w obozie! Np. z nominalnego stanu 752 żołnierzy i 6 centurionów, numerus purus, czyli stan faktyczny, to 296 legionistów i 1 centurio. Reszta pełni służbę poza obozem lub przebywa na urlopach. 31 legionistów jest chorych, przy czym liczba rannych wynosi 6, a z dolegliwościami oczu 10! W obliczu takich faktów nie sposób przyjąć, że u schyłku I wieku n.e. granice Imperium były szczególnie zagrożone.

Odnalezione prywatne listy legionistów potwierdzają, że  nie tracili oni kontaktu z rodzinami, które wysyłały im na odległą północ paczki z ciepłą odzieżą oraz słały listy podtrzymujące na duchu. Przy cym większość zachowanych tabliczek stanowią podania o urlopy lub przepustki. Prawdopodobnie również dla żołnierzy Rapax lata spędzone w obozach Novaesium i Vindonissa przypominały realia jakie znamy z Vindolandy

Kim mogli być żołnierze Rapaxu w połowie I wieku? Skąd pochodzili, gdzie zostawili swoje rodziny?

Pamiętajmy, ze legionistą mógł zostać tylko obywatel rzymski posiadający pełnię praw publicznych. Oprócz mieszkańców Italii, obywatelstwo rzymskie posiadała również cały czas rosnąca liczba mieszkańców prowincji. Miejscem rekrutacyjnym Legionu w początkowym okresie jego istnienia była z pewnością Hiszpania. Przyjmując rok 41 p.n.e. jako datę powstania legionu, druga rekrutacja – pomijając konieczne uzupełnienia stanu – odbyła się około 20 r. p.n.e. W tym czasie legion operuje jeszcze w Hiszpanii. W Alpach pojawia się w 15 r. p.n.e., a data trzeciej rekrutacji zastaje go w obozie w dzisiejszym Augsburgu. Jest prawdopodobne, że również i tej rekrutacji dokonano w Hiszpanii - tak samo jak w przypadku legionu X, wsławionego w wojnie galijskiej oraz wojnie domowej Cezara i Pompejusza, który nawet gdy stacjonował w Syrii, rekrutował również w Hiszpanii, czyli miejscu pierwotnego powstania. Wydaje się, że procedura taka stosowana była do lat 20-tych I wieku n.e., po czym z oczywistych, racjonalnych względów zanika. Lata 20-te n.e. to okres czwartej rekrutacji. W tym czasie Legion stacjonuje w Novasium. Do legionu mogło w tym okresie wstąpić więc wielu mieszkańców tych okolic.

Prawdopodobne jest, że w latach dwudziestych I wieku pojawili się w szeregach legionu Germanie i Celtowie. Przodkowie tych żołnierzy mogli odbywać swoją służbę jeszcze w Auxiliach i w ten sposób uzyskać rzymskie obywatelstwo. Od panowania Klaudiusza, do czasów Vespazjana, liczba celtyckich legionistów w szeregach Rapax musiała znacznie wzrosnąć, chociażby z racji uzyskania przez mieszkańców Galii rzymskiego obywatelstwa. Ponadto w latach czterdziestych, czyli okresie piątej rekrutacji, Legion XXI stacjonował w Vindonissa. To tereny dzisiejszej Szwajcarii, pogranicze celtyckich niegdyś prowincji Gallia Narbonensis i Raetia.

Okres spokojnego obozowania w przygranicznych garnizonach zostaje przerwany w roku 68 n.e. Legatem Legio XXI Rapax jest w tym czasie Aulus Caecina Alienus. Prowokuje on powstanie Helwetów, celtyckiego plemienia zamieszkującego tereny dzisiejszej Szwajcarii. Jest to fakt dość zadziwiający, lecz nie znamy bliższych okoliczności towarzyszących tym wydarzeniom. Możliwe, że Caecina kierował się przy tym pewnymi szczególnymi pobudkami, np. biorąc pod uwagę 54 lata braku bojowego doświadczenia dowodzonej przez niego jednostki, postanowił w ten swoisty sposób przygotować żołnierzy do stojących przed nimi wielkich wyzwań. Dla Imperium nadchodzi bowiem czas „Sturm und Drang” – jak określiliby to nasi zachodni sąsiedzi – wielkimi krokami zbliża się „Rok czterech cesarzy”.

W 68 n.e. Marcus Salvius Otho,  Servius Sulpicius Galba oraz Gaius Iulius Vindex, będący odpowiednio namiestnikami prowincji Lusitania, Hispania Taraconensis i Gallia Lugudunensis, działając wspólnie i w porozumieniu wypowiadają posłuszeństwo cesarzowi Neronowi.

Wojska lojalne wobec Cezara stacjonują w większości na granicy z Germanią, a wśród nich jest Legio XXI Rapax. Dochodzi do pierwszych walk pomiędzy wojskami Triumwirów a jednostkami wiernymi cesarzowi. Siły buntowników ulegają armii Renu.

Przerażony wieściami z prowincji, nie wiedząc o marszu na stolicę wiernych mu wojsk, w dniu 9 czerwca 68 r. cesarz Neron popełnia samobójstwo. Przy poparciu senatu i gwardii pretoriańskiej tron cesarski uzyskuje Galba. Legiony nadreńskie, w tym Legio XXI Rapax, nie uznają jego praw do tronu.

Sytuacja w państwie staje się coraz bardziej niestabilna. Stary i niekompetentny cesarz Galba gwałtownie traci poparcie nawet wśród swoich niedawnych stronników. Jeden z nich, Marcus Salvius Otho, przy pomocy gwardii pretoriańskiej w dniu 15 stycznia 69 r. przeprowadza zamach stanu i zabija cesarza, sam obejmując tron. Jednak już dwa tygodnie wcześniej, 2 stycznia, niezadowolone z rządów Galby legiony nadreńskie obwołują cesarzem swojego dowódcę, Aulusa Witeliusza.

Aulus Vitellius Germanicus Augustus zbiera legiony z poszczególnych obozów i prowadzi je na Rzym. Z północy wyrusza potężna armia licząca ponad 65.000 tys. żołnierzy, w tym Legio XXI Rapax, Legio V Alaudae oraz silne vexilationes z innych legionów z nad Renu. Z obozu Vindonissa w Szwajcarii Legion XXI wymaszerowuje pod dowództwem Fabiusa Valensa. Legatem Rapaxu jest nadal Aulus Caecina.

W kwietniu armia Witeliusza przekracza Alpy. Drogę do Italii zastępują im oddziały Othona. 14 kwietnia 69 r. dochodzi do tzw. I bitwy pod Cremoną, a dokładniej pod Bediracum, niedaleko Cremony. Wojska Otona ponoszą porażkę. Witeliusz, a z nim Rapax, maszerują na Rzym.

Zwycięstwo armii Witeliusza i samobójstwo Otona bynajmniej nie kończy niepokojów i wojen. Witeliusz obejmuje co prawda tron cesarski i podobnie jak Galba uzyskuje potwierdzenie senatu, jednak nie wszystkie prowincje i wojska podporządkowują się nowemu władcy. Również na północy, po opuszczeniu tych obszarów przez większość wojsk, rozpoczyna się groźny bunt, który przeradza się w jedno z najpotężniejszych powstań przeciwko państwu rzymskiemu - bunt Ciwilisa.

Prawdopodobnie właśnie chaos i brak stabilizacji politycznej w Imperium ośmieliły dowódcę batwskich kohort posiłkowych, Gaiusa Iuliusa Civilisa do rozpoczęcia działań przeciwko pozostałym na północy jednostkom i administracji. Witeliusz przed wyruszeniem na południe zlecił wśród Batawów, Trewerów i innych germańskich plemion przymusowe rekrutacje, które z pewnością nie spotkały się z entuzjazmem miejscowej ludności. Civilis dysponował poparciem dobrze wyszkolonych i wyposażonych żołnierzy oddziałów auxiliarnych, których był oficerem. Niedługo po jego pierwszych sukcesach do powstania zaczęły masowo dołączać miejscowe plemiona germano-celtyckie. Obozy w Vetera, Bonna i Novasium poddały się bez walki, a ich załogi przeszły praktycznie na stronę rebeliantów. Witeliusz odesłał z Italii część wojsk, co przyniosło jednak opłakane skutki - Legio I Germanica, IV Macedonica i XVI Galica przeszły na stronę powstańców. Powstanie osiągnęło punkt kulminacyjny, gdy w Colonia Ara Agrippinensium (Kolonia) doszło do proklamacji nowego państwa – Imperium Galliarum. W 70 roku północne prowincje praktycznie odpadły od reszty Imperium.

1 lipca 69 r. legiony stacjonujące w Egipcie oraz tłumiące powstanie żydowskie w Palestynie, proklamują dowódcę walczącej tam armii, cesarzem. Nowym pretendentem do cesarskiej purpury staje się więc Titus Flavius Vespasianus (Wespazjan).

Nowego cesarza uznają również legiony naddunajskie. Marcus Antonius Primus, dowódca VI legionu i Cornelius Fuscus, prokonsul Illyricum, nie czekając nawet na przybycie Wespazjana, z blisko 30 tys. armią maszerują przeciwko Witeliuszowi na Italię.

Tym razem Rapax nie znalazł się po zwycięskiej stronie. Wojska Witeliusza ponoszą klęskę w II bitwie pod Cremoną/Bedriacum. Armia Wespazjana zdobywa Rzym. Witeliusz zostaje stracony. W grudniu 69 r. Wespazjan staje się jedynym władcą Imperium. Burzliwy rok czterech cesarzy dobiega końca.

W roku jedyny władca Rzymu, Titus Flavius Caesar Vespasianus Augustus wysyła Legio XXI Rapax na północ, w składzie potężniej armii (według niektórych źródeł, nawet najpotężniejszej w dotychczasowej historii Rzymu), której zadaniem jest stłumienie powstania Batawów. Dowódcą tej armii jest doświadczony i energiczny wódz, Qvintus Petilius Cerialis.
Rapax podąża w jej szpicy wojsk ekspedycyjnych. Bierze udział we wszystkich większych bitwach tej fazy wojny. Walnie przyczynia się do wielkiego rzymskiego zwycięstwa pod Augusta Treverorum (współczesny Trewir). Jego dokonania z tego okresu zajmują poczesne miejsce w dziełach Tacyta. W wyniku sukcesów Rzymu i w obliczu takiej demonstracji siły, Civilis i jego sprzymierzeńcy poddają się, a ich państwo przestaje istnieć. (Civilis ucieka za Ren, na temat jego dalszych losach historia milczy).

Po stłumieniu powstania Batawów, Legion XXI zostaje dyslokowany do obozu w Bonna (Bonn) w miejsce rozwiązanego przez Wespazjana Legio I Germanica. Świadectwem powyższego są obiekty portu w Bonna zbudowane przez żołnierzy Rapax w tym okresie. 

W 83 roku legion przeniesiono do Mogontiacum (Moguncja), gdzie stacjonuje wraz z Legio XIV Gemina do roku 89.

W roku 88, podczas panowania cesarza Domicjana, oba stacjonujące w Mogontiacum legiony wszczynają rewoltę, na czele której staje Lucius Antonius Saturninus. Do rewolty przyłącza się germańskie plemię Chattów i wspiera buntowników w czasie działań wojennych. Namiestnik Germania Inferior, Bucius Lappius Maximus, szybko tłumi bunt, pokonując Legiony XXI i XIV w bitwie pod Rigomagus (Remagen). Saturninus ginie w bitwie. Jeszcze w tym samym roku Legio XXI Rapax zostaje karnie przeniesiony do Pannonii, a Legio XIV Gemina dwa lata później.

W roku 93 Legio XXI Rapax definitywnie schodzi z kart historii. Najpopularniejszą hipotezą, co do końca jego losów są przypuszczenia, że został rozbity w walkach z plemionami Daków i Sarmatów/Roksolanów. Spekuluje się również na temat hipotezy, czy jako jednostka wyjątkowo niesforna i buntownicza, nie został po prostu rozwiązany.

Najważniejsze daty

Oto najważniejsze daty z historii „Drapieżnego Legionu”:

41 lub 31 BC

Legion zostaje sformowany w Hiszpanii.

27 - 25 BC

Kampania przeciwko plemionom Kantabrów i Asturów.

Powstanie prowincji Hispania Taraconensis.

15 BC

Kampania przeciw plemionom alpejskim pod dowództwem Drususa i Germanika.

Zajęcie kwater w Castra Augusta Vindelicorum (Augsburg).

Powstanie prowincji Raetia.

6 - 9 AD

Wojna przeciw Markomanom pod dowództwem Tyberiusza.

Stłumienie powstania w prowincji Pannonia

9 AD

Przeniesienie do obozu w Castra Vetera (Xanten) po klęsce w Lesie Teutoburskim.

14 - 15 AD

Bunt przeciw Tyberiuszowi.

Udział w kampanii odwetowej Germanika przeciwko Arminiuszowi.

15 - 46 AD

Przeniesienie do obozu Novaesium (Neuss).

46 - 69 AD

Przeniesienie do obozu w Vindonissa (Windisch) w wyniku reform po podboju Brytanii.

68 - 70 AD

Sprowokowanie i stłumienie powstania Helwetów.

Zwycięstwo nad wojskami Windeksa i pozostałych triumwirów.

Dołączenie do wojsk Witeliusza pod dowództwem legata Aulusa Caeciny.

Udział w obu bitwach pod Bedriacum (Cremona).

Wojna przeciw Imperium Galliarum w armii Kwintusa Cerialisa.

70 - 83 AD

Przeniesienie do obozu w Bonna (Bonn).

83 - 89 AD

Obóz w Mogontiacum (Moguncja).

Udział w buncie Saturninusa.

Klęska w Rigomagus (Remagen).

89 -93 BC

Karne przeniesienie do prowincji Pannonia.

Zniknięcie z kart historii w niewyjaśnionych okolicznościach.

Kwatery legionu

Historia odnotowała następujące miejsca pobytu Legio XXI Rapax w czasie jego burzliwej służby Imperium:

      41 - 15 BC Hispania Taraconensis

      15 - 6 AD   Raetia / Castra Augusta Vindelicorum

       6 - 9 AD    Pannonia

       9 - 15 AD  Germania Inferior / Castra Vetera

      15 - 46 AD Germania Inferior / Novaesium

      46 - 68 AD Germania Superior / Vindonissa

      68 - 70 AD Italia , Raetia, Germania Superior, Germania Inferior

      70 - 83 AD Germania Inferior / Bonna

      83 - 89 AD Germania Superior / Mogontiacum

      89 - 93 AD Pannonia